La Hispanidad Quechua

Jesús Martínez Frías
CSIC y Reales Academias de Ciencias y Doctores de España

La Hispanidad Quechua es la versión quechua del espléndido artículo titulado La Hispanidad: Del Encuentro de dos Mundos a la exploración geológica y astrobiología de mundos más allá de la Tierra, de Jesús Martínez Frías. El artículo está traducido por el astrobiólogo Saúl Pérez, de Arequipa (Perú), miembro de la Red Española de Planetología y Astrobiología (REDESPA), colaborador científico de investigaciones hispanoamericanas sobre análogos de Marte y uno de los grandes expertos en el estudio del Desierto de la Joya (Perú) como laboratorio natural para la exploración del planeta rojo.

Curiosamente, en Arequipa, se acaba de celebrar, del 14 al 17 de octubre, el X Congreso Internacional de la Lengua Española, bajo el lema «Grandes desafíos de la lengua española: mestizaje e interculturalidad, lenguaje claro y accesible, culturas digitales e inteligencia artificial» y cuya inauguración ha sido presidida por S.M. el Rey Felipe VI.

La ciencia es cultura y el quechua es una lengua nativa de Sudamérica, cooficial en Perú, que se habla en diferentes regiones del país y la lengua nativa más extendida en el continente. Fue la lengua del Imperio Inca y es fundamental para el patrimonio cultural peruano, además de ser hablada por millones de personas.
Este artículo es de gran importancia por lo que representa, como vínculo, justo en este momento, por su carácter único. Ejemplifica como se puede retomar la Hispanidad, desde el futuro vanguardista de las nuevas ideas, adaptando el legado tradicional hispanoamericano en nuestra proyección de la Tierra al espacio y en la búsqueda de vida en el cosmos. Nuevas exploraciones, no ya de los océanos, sino del Universo, donde pasado y futuro se unen a través de una línea cultural invisible, conectando el acervo más tradicional y la innovación más vanguardista.

---

Hispanidad: “Tantanakuy Iskay Pacha”, kay geología y astrobiología Pacha Pachamampap Chawpin.

Kawsaq kayqa Kay Pacha (Tierra)pi yaqa tawa waranqa hunu wata ñawpaqtan paqarirqan. Chay LUCA (Last Common Universal Ancestor) nisqamanta willakuykunaqa nin, chayqa hatun quchakunap ukhunpi qhapaq q’uñi yakuyuq kawsay suyukunapi kawsasqa kasqa, kaypas quchakunaq hinaspa hatun quchakunaq ukhunpi ninarumi paqariykunawan tinkusqa kachkasqa (ichaqa ñawpaqta, chay kawsayqa rumikunaq chawpinmanta lluqsimurqanmanpaschá – chay kawsaypa rumimanta saphiyusqan ñanqa kunanraqmi mana chiqap kanchu, chaymanta rimayqa yuyayllapichus kachkan). Chaymanta pacha, wiñay kawsay paqarisqa ñanwan, kawsayqa manañan mast’arikuyta saqisqachu huk kawsay suyukunaman. Hatun quchakunaq ukhunmanta, hayk’anman, chaykunamanta wayrasuyuman, hinaspa asllataña, pisi wataña ñawpaqta, huk waranqa isqun pachak suqta chunqa huk watapi, Abril killapi chunka iskay p’unchawpi, Soviet cosmonauta Yuri Gagarin Kay Pachata muyuyta tukurqan ñawpaq kutita Vostok 1 nisqa k’aspinwan. Huk waranqa isqun pachak suqta chunqa isqun watapi, Julio killapi iskay chunka p’unchawpi, Armstrong, Aldrin, hinaspa Collins huktawanmi ñawpaqman astakurqanku, Apolo 11 nisqa llamk’aywan huk hatun qhapaq ruwayta aypaspa: runa kawsaypa huk chaki sarunpa huqarisqanta qhawachispa, kawsay pachata muyuriq huk k’uchu hanaq pachapi: Killa. Kayqa kawsaypa puririsqan, hinaspa wiñay kawsay paqarisqa ñanpa atipasqanmi. Kawsaypa mast’arikuyqa kunanpasmi purichkan, musuq yachay, ruway yachay hinaspa runap kawsay-yachay ruraykunawan, hinaspa Killaman musuq llamk’aykuna purichkan, chaykunaqa astawan qayllallapi hamuq pachapi purichkan Martes planetaman ñawpaq kaq runayuq llamk’ayta apayta munaspa. Chaywanmi, runakunaqa iskay planeta kawsay rikch’aqman tukusun.

Kay mast’arikuy purichkasqanpi, runakunaqa hatun kawsaypa wiñay kawsay ñannintañan qatisqaku, imaynachus mask’ayqa kawsaypa kikinpiraq ñawpaqmantapacha kaq hina, chaymi astawan qhuytu sunquyuq kayman pusawaranchis, huk kawsay suyukunata hinaspa allpakunata mask’aspa; chaymi musuq hinaspa riqsiy mana kaq muyuriqta tarinapaq kallpachawanchis. Kay pachantinpi ruwaypi, huk hanaq pacha-pacha ñanpa ch’awka puyuq huk ch’aki hina, chunka pichqa kaq pachakwatapi hatun qucha puriykuna hinaspa América Allpaq Tariyninmanta llapa kaqpaqpas, chay hatun ruway hinallataq: Españaq Musuq Pachaman chayayninwan, hinaspa chaywan kuska kunanqa Hispanidad nisqaq paqariynin. Huk waranqa tawa pachak isqun chunqa iskay watapi, Octubre killapi chunka iskay p’unchawpi, Cristóbal Colón Guanahani nisqa qucha patankunaman chayarqan, chaymanta San Salvador sutiwan sutichasqa karqan, chaywanmi “América Allpaq Tariynin” nisqa paqarirqan (ichaqa, huk yachaqkunaq nisqanman hina, payqa manachá chaymanta yachasqachu karqan. Chaymantaqa, Colónpa chayasqan islap chiqap kasqanqa kunanraqmi yachaqkunaq rimanakuykachanan kachkan).

“Tariy”: Wakin kawsay ukhu hinaspa yachay ukhu willakuykuna hinaspa tinkuyninkuna “Yana Wanu” nisqaq purichiqninkuna, hinaspa huk runakuna, tantanakuykuna ima, kunanpas Españaq ch’iqwikuyninta hinaspa Hispanidadpa llapa kawsay-yachay qhapaq kayninta thuniyta munaqkunaqa, «Tariy» nisqa simip «Europa chawpi qhaway» kasqanta manan allinpaqchu qhawanku, chaywan rimarispa América allpakunapi runakunañan tiyasqa kasqa, chayqa chiqapunmi karqan.

Ichaqa, pichqa pachak wata masñapaq ñawpaq kawsay ukhupiqa, chay ruwasqaqa chiqapmi tarisqa karqan, chay simita mana millaypaq yuyaywan qhawarispa: “huk mana rikch’akuq, manaraq chay pachapi riqsiy mana kaq hatun tarisqa” hina. Rikch’anapaqmi kachkan, tariy simita huk musuq rikch’aqpaq, musuq rumi aychapaq, huk rumipaq, huk nina urqupaq, huk pachaq muyuriqpaq, huk quyllurpaq, q’uñi ch’iqanpaq, llasay kallpachapaq, q’uñi ch’iqan kachariqpaq, hinaspa hukkunapaqpas apaykachakun, chaykunaqa manaraq tarisqa kachkaspañan karqanku.

Llapallan qhawaykunamanta, k’anchayninwan hinaspa llantuyninwan, América Allpaq Tariyninqa, chiqapuni, Iskay Pachakunaq Tinkuyninmi karqan, hinaspa chay pachaq kawsay ukhunta hinaspa runap kawsayninta hukmanyachiq hatun ruwaymi karqan. Kay ruwayqa manallachu kay pachapi imayna ruwaykunaq ñanninta hukmanyachirqan, aswanpas kawsay-yachay ukhupi, yachay ukhupi, yachachiy ukhupi, mask’ay ukhupi hatun tikraykunatan paqarichirqan: huk musuq pachantin qhaway.

Chaypi ruwayninkunaqa kunan pachantinraqmi rurayninta qhawachichkan, sut’i saphiyuq kawsaymanta, qhapaq kawsay hinaspa achka rikch’aq sunquyuq yachaymanta pacha nisqakama, hinaspa pachantin hukllachay nisqa musuq kaqkama. Hinaspa, astawan qhipata rikuchikusqanman hina, hanaq pacha mask’aywan hinaspa hanaq pachapi kawsay mask’aywan tinkuq musuq yachay ruraykunapipasmi ruwayninta qhawachichkan.

Ichaqa, ¿Imaynataq kay kachkan? ¿Imaynatataq pichqa pachak wata masñapaq ñawpaq ruwaykuna kunan pachapi hinaspa hanaq pacha, Killa utaq Marte mask’aypi ruwayninta qhawachichkan? ¿Chay ruwaykunachu chiqapta chay ñawpaq ruwaypa tukukuynin kanku, utaq manan chaywan ima tinkuyniyuqchu? Kay aslla yanapaypi chay hatun allin kaqmanta hunt’asqa willayta ruwayqa hatun tukuy sunquchá kanman. Ichaqa, aswan allinpaqmi kachkan huk sapsi qhawariyta qunapaq, chay mana rikuy atiy tinkuyninta allinta t’aqwirinapaq, chay tinkuyqa hatun quchaq iskay k’uchunkunaman t’inkuwanchis, Hispanidadpi llapa hatun kayninwan qhawarisqa, hinaspa llapa runap kawsayninpa hinaspa hanaq pachaman puriyninpaqpas. Hinaspa chaytaqa ruwasaq kikinpaq ruwaykuna, yanapaykuna hinaspa paqariy ruwaykunawan yuyarispa, yaqa tawa chunqa wata huñusqa llamk’aykunawan hinaspa achka Hispanoamericano masikunawan allin tinkuykunawan ruwaspa.

Huk kawsay-yachaymanta willakuykuna, hinaspa yachaywan tinkuykun, Huk puru kawsay-yachay qhawaymanta, América Allpaq Tariyninqa huk pachantin qhawaymi karqan, imaraykuchus iskay muyuriqninpa t’aqayninwanmi tukuchirqan, ñawpaq kaq pachantin hukllachayta paqarispa. Chayqa runap kawsay wiñayninta hukllacharqan, qhapaq haykuykunata, kawsay yachaykunata hinaspa iñiykunata huñuspa. “Colónpa Ruway Mask’ay” nisqatan kallpacharqan, chayqa runakunaq, uywakunaq, yuyaykunaq, saphi kawsaykunaq, imaymana ruwaykunaq hinaspa tukuy rikuq allin kaqkunaq hatun puriyñanmi karqan Mawk’a Pacha nisqamanta Musuq Pachaman. Kay ruwayqa huklla kawsay huñuyta paqarichirqan: Castilla simi hinaspa Purtugal simi hina simikuna mast’arikurqan, sut’i runa simikunawan huñukuspa musuq rimaykunata paqarichispa. Huk rikuriyta qhawarinapaq, sut’i runa kawsaypa hinaspa Castilla kaqpa huñusqanqa, huk sapsi ruwaykunatan paqarichirqan imaymana k’uchukunapi, hinallataq wasi ruwaypi, qillqaypi, llimp’aypi utaq takiykunapi.

Yachay ukhupiqa, Tariyqa musuq yachaykunaq paqariyninpaq punkukunatan kicharirqan. Huk waranqa tawa pachak isqun chunqa iskay ñawpaqtaqa, pachantinpa mapanqa manaraq hunt’asqachu karqan. Mapakuna allichasqa karqan, Américata huk t’aqasqa allpa rikch’aqta huñuspa, chaymi pachakwata qhipata kallpacharqan hinaspa yanaparqan pacha allpaq yachaykunanpa wiñayninta, hinallataq Alfred Wegenerpa Allpa Puriy hinaspa huk kunan kaq Allpa Rikch’ay Rakikuna nisqakunatapas.

Hinallataq, carabela hinaspa imánwan puriq cumpas hina ruwaykunaqa hatun quchata chimpayta allinchaspa yanaparqan, runap qhawaynin waqayta mana yuyay atiykama mast’arispa, hamuq mask’aykunata (kunankama hanaq pachaman puriykunatapas) kallpachaspa. México allpapiqa, Castillaq sayayninqa sut’i runa saphi kawsaykunaq yachayninwan huñukusqa karqan, hinaspa ñawpaqman chayasqa yupana yachayta hinaspa quyllur yachayta wiñachirqanku, chaykunaqa Colegio de Santa Cruz de Tlatelolco (huk waranqa pichqa pachak kimsa chunqa suqta) nisqa yachay wasikunapi huñusqa karqan, chayqa Américapi ñawpaq kaq hatun yachaywasi karqan, runakunapaq yachay wasiman haykunankupaq wakichisqa. Chayqa chiqapuni, kay yachay wasiqa Musuq Españapi chunka suqta kaq pachakwataq ñawpaq chawpinpi yachaykunapaq hinaspa arteskunapaq aswan allin kaqmi karqan.

Amasmanmi huñunanchis yachay, mask’ay hinaspa qhuya kaqkunaq hurquy, hinaspa pacha waqaychay, pacha yachachiy hinaspa wiñay kawsay allin kay ruraykunamanta lluqsimuq willakuykunatapas. Kayqa achka pachakwatakunaq yachay puririsqanmi, manaraq tukukusqaraqmi, hinaspa huk ñanpi UNESCOpa pacha waqaychana k’uchunkuna nisqa musuq yuyaykunaman yanaparqan. Qhuya kaqkunaq willakuyninpiqa, Tariypa Pichqa Pachak ruwayninkunapi tinkyta atirqani, México allpapi Palacio de la Minería nisqapi, hinallataq Españapi Museo Nacional de Ciencias Naturales nisqapi, yachay ukhu yanapaykunata qhawachispa hinaspa rikuchiykunata ruwaspa, hinallataq Heuland wawqekunaq Chileman hinaspa Perúman puriynin nisqa rikuchiyta, chay ruwasqa karqan huk waranqa qanchis pachak isqun chunqa pichqa watamanta huk waranqa pusaq pachak watakama, Carlos IVpa qhapaq kayninpi.

Kawsay yachaypi hinaspa yurakuna yachaypi, chay ruwayqa rikch’aqkunata churanakurqan, chaykunan pachantinpa kawsay muyuriqninpa hinaspa hampiy ruwaykunaq ñanninta hukmanyachirqan, hampi wasikunata sayarichisqa karqan, hinaspa huk hampi kaqkunaq allin yachayninwan hatun quchaq iskay k’uchunkunapi runakunaq kawsaynintan qhispichisqa karqan.

Quyllur yachay ukhupiqa, llapa astrolabio hina ruwanakunawan puriq-masi ruwaykuna musuqmanta kallpachasqa karqan, chaymi chunka suqta kaqmantapacha chunka pusaq kaq pachakwatakunapaq Yachay Tikrakuy nisqapa saphinta churarqan, Galileo, Kepler, Descartes utaq Newton hina yachaqkunawan hinaspa México runa José Antonio de Alzate y Ramírez hina runakunawan, payqa q’uñi ch’iqanwan hinaspa pacha illariwan yachaykunata ruwarqan, huk achka yachaykunamanta rimaspa. Astawan qhipata, Andrés Manuel del Río vanadio nisqa kaqta tarirqan huk waranqa pusaq pachak huk watapi, hinallataq pay hina achka runakuna mas. Kay yanapaykunaqa, pachantinpi ruwayninta qhawachirqan, qhapaq suyuq musuqchasqankunata hinaspa kallpachaykunata yanapaspa, hinaspa huk Europa kaqpa América pampakunaq mana allin kasqanta nisqan qhawaykunata sasachaspa.

Yachachiy ukhupiqa, Tariyqa pachantinpa yachay mast’ariyninpaq huk kallpachaq chiqapmi karqan. Europaqa América willakuykunata, saphi willakuykunata hinaspa pachaq rikuykuykunanpi willakuykunatañan Salamanca hinaspa Oxford yachay wasikunapi huñurqan, chaykunapi hatun yuyaychay hinaspa sumaq kawsay willakuykunamanta rimanakurqan.

Sut’i runa simikunaq simi qillqankuna lluqsichisqa karqan, hatun yachay wasikuna sayarichisqa karqan, apus qhawaq musuq ruwaykuna ruwasqa karqan hinaspa allin kamachiykunaq hinaspa suti kamachiykunaq ñawpaqman astakusqan hatunmi karqan, huk sapalla kaypaq hinaspa kawsay huñuypaqpas, hinaspa hukkunapaqpas. Kay yachachiy puriyqa qillqay yachaypa hinaspa achka kawsay huñusqa kaypa qhipanta saqirqan, chayqa kunankama purichkan, ichaqa kachkanpas kawsay huñuchiy. Hukkunapa chawpinpi:

a) Tariyqa yachay puriykunapi huk hatun tikray pacha hinan yachachikun, chaymi sut’i runakunaq hinaspa Europa kaqpa qhawayninmanta rimanakuykunata kallpachan;

b) Pachantinpi yachachiy puriykuna, ahinataq UNESCOpa hinaspa huk uñukunaq ruwasqankunaqa, pacha waqaychay hinaspa achka kawsay-yachay ukhupi allin kasqanta sut’inchanku;

c) Estados Unidos hinaspa México hina allpakunapiqa, pachantinpa kawsay wiñay yachaykunapi huñusqa kachkan, mana hukllachu ñankunawan hinaspa hamuykunawan: allpa-purapura astawan sunquyuq kaqkunamanta astawan sasachaq kaqkunakama.

Kunan pachaqa, chaypa ruwayninkunaqa kunan pachantin hukllachaypi sut’itan rikuku.

Tukukuy Willakuy

Kay kawsay ukhupi, t’aqwiriywan, Hispanidadqa huk pachantin huk kay hinan entiendesqa kanman; Españaq Musuq Pachapi hinaspa aswan karupi huk sapsi kawsay-yachay hinaspa kawsay wiñaypa qhipanan, chaymi hamuq yachaykunata hinaspa ruway yachaykunata ancha chaninwan hukmanyachirqan.

Kawsay ukhumanta, huklla kawsay huñuytan churarqan, chaymi runap kawsay qhawayninkunata musuqmanta wakichirqan, chaypi sut’ichaspa Europa chawpi qhawaymanta achka kawsay-yachay qhawayman wiñay kawsay paqarisqanta, huñusqa sutichakuykunata hinaspa kunan pachapi yanapaykunata kallpachaspa.

Chiqaqtaqa, Hispanidadqa manan huk tukusqa kaq hinachu entiendesqa kanman, utaq huk sut’i kawsay wiñay pachallapi qhawasqa kaqchu. Huk waranqa tawa pachak isqun chunqa iskay watapin paqarirqan, ichaqa chaypa sayayninqa achka k’uchukunapin kunan kawsayniykuq hukninmi.

¡Kaywanmi tukurqanchis! ¡Tukuy willakuyta t’ikrarqani, sapalla quechua simita hap’ispa!

Hispanidad, Pachaq Rikch’ay Yachay Hinaspa Kawsay Mask’ay Yachay: Huñusqa Qhipanaq Rikuyñan

Hispanidadqa allpaq k’uchun, chaypa qhuya kaqninkuna hinaspa ukhu allpaq yachayninwanpasmi ruwakun, pacha allpa mask’aykuna hinaspa yachay t’aqwiykuna ruwasqawan. Pachaq rikch’ay yachay hinaspa pacha yachaykuna, chaykunaqa Kay Pacha hinaspa huk planetakuna, Killakuna, asteroidekuna imaq pakaykusqanta sut’inchan, chay yachaykunaqa Hispanidadpa kawsay ñanninwanmi saphiyusqa kachkan. Qallariypiqa, Kay Pachapi sayaykusqa karqan, hinaspa pisi watamantaqa, Killapa hinaspa Martespa mask’ayninpipasmi kachkan.

Allpa rikch’ay qhipana, qallariypiqa qhuya ruraypi hinaspa musuq saphi kaqkuna mask’aypi sayaykusqa karqan, chaymi runap Kay Pachata yachanapaq sunquchanakuynin huk quyllur aychakunaman cienciaq hinaspa kawsay ukhuq ñawpaqman purisqanta kallpacharqan, hinallataq kawsay mask’ay yachaywan (astrobiología) huk kawsaypa mask’ayninpas. Chayqa chiqapmi, Tariy nisqaqa mana huk pulitika atipanakuy rakillachu karqan, aswanpas qullqi qhapaq kaqkuna mask’asqanwan allpa rikch’ay tarinakuy paqariq pachan qallariynin karqan.

Potosípa qullqi qhuyankuna, Buliwya allpapi, hinallataq Perú, Chile, México ima allpakunapi huk qhapaq kaqkuna tarikuykunaqa España Qhapaq Suyuq qhapaq haykuy sunqunmanmi tukurqan. Chaypa qhuyasqanqa manallachu qhapaq haykuykunata hukmanyachirqan, aswanpas ñawpaq kaq allpa rikch’ay mapakunata hinaspa qhuyapi paqariy ruwaykunamanta sapsi yachaykunata paqarichirqan, kunan pachaq allpa rikch’ay yachaypa achka saphi kamachiyninkunata churaspas. Qhawarinapaq, chaypipas huñuy karqan, imaraykuchus huk hurquy ruwaykunapi sut’i runakunaq yachaynin Europa kaqpa qhawasqanwan hinaspa yachayninwan huñusqa karqan.

Hukllachasqa pachapi, huñusqa allpa rikch’ay yachayniykuq yachayqa ancha chaninmi, huk kaqmanta sapsi kawsay-yachay qhipanaykuta waqaychanapaq, hinaspa huk kaqmanta allpa rikch’ay yachaykunata hanaq pachaman apaypa sasachakuyninkunata chimpapurinapaqpas.

Pacha Rikch’ay Yachaypa Yanapaynin. Kay yachaykunapa achkanmi ancha chanin kachkan Martespa hinaspa Killapa allpa rikch’aynin hinaspa rumi kaqninkuna yachanapaq, pacha muyuriqpa hinaspa tiyanapaq allin kasqanpa qhawachiqninkuna hina, chaypas ancha chaninmi huk kawsaypa mask’ayninpaq. Kayqa manallachu huñusqa yachay hinaspa ruway yachaykunaq wiñayninkunawan hinaspa huñuy purapura llamk’aykunawan, aswanpas Kay Pacha utaq huk planetakunaq rikch’anankuna nisqakunawanmi, chaykunaqa sapsi yachay, mask’ay, yachachiy hinaspa willay ruwaykunapaq saphikuna hinan apaykachakun. Huk kutikunapiqa, hanaq pachapi puriqkunata yachachinapaqpas.

Chay sapsi k’uchukuna, España allpapi hinaspa Hispanoamérica allpapi, achka yachay huñuqpa puquynin hinan karqanku, hinaspa chaypi sapsi rimayniykuqa, mana iskayrayaspa, huñunakuy hinaspa llamk’anakuypaq hatun saphi kachkan, chaymi ancha chanin ruwaykunata kallpacharqan.

Hispanidadpa Musuq Wiñaykuna. Chay ruwaykunaq chawpinpi, Iberoamérica allpawan ruwasqa llamk’anakuyta, chaytaqa Españaq Planeta Yachay Hinaspa Kawsay Mask’ay Yachay Huñunakuynin (REDESPA) nisqan ruwachkan, chaypa puquynintapas sapaqchaspa riqsichiyta munani, chayqa científico tantanakuykuna, rimaykuna, yachay ruraykuna, allpa puriykuna hinaspa achka sapsi llamk’anakuykuna ruwasqawanmi qawarichkan, ahinataq Iberoamérica Kawsay Mask’ay Yachay Huñunakuyninpa sayarichisqanwan, chayqa yachay, yachachiy hinaspa kawsay ukhupi allin puquykunayuqmi, chaymi kunan kawsayman astawan chayaq Hispanidadman kutichin. Qhipanaq Hanaq Pachaman Puriy Manan tukuytachu munani huk suti qallariykuna imaynata «Castilla tinkuyta» kawsay wiñayta hinaspa hamuq pachata t’inkuchin, chaytaqa hanaq pachaman purichisqa sutiqkunan sut’inchanku. Ahinataq, Mercurio planetapi huk hatun Santa María Rupes sutiyuq p’akisqa allpa muyu kachkan, chayqa 700 tupukuna sayayniyuqmi, chaypa sutinqa Santa María carabela nisqaq yuyayninpin churasqa. Killapi hinaspa Martespi huk Balboa sutiyuq k’aspi t’uqyaqpa rurasqan pacha kachkan, chayqa pusaq chunqa isqun tupukuna muyu sayayniyuqmi , chayqa Killaq inti chinkaynin k’uchunman qayllapi kachkan. Chaypa ukhunqa yanak’u rumi aychawanmi ruwasqa, chaypi sut’i p’akisqakuna rikukun. Chaypa sutinqa Vasco Núñez de Balboaq yuyayninpin churasqa

Killa pachapipas hukniraq huch’uytuku k’umu rumi Colombo nisqa tiyan, qanchis chunka soqta kilometro suni muyuyuq patakacham, Mare Fecunditatis nisqa inti lloqsimuy ladupiwan, Mare Nectaris nisqa inti chinkaykuy ladupiwan chawpinpi kaq allpapin tarikun. Hinallataq, Puka Quyllur Marte nisqapas pachak chunka isqon chunka kilometro suni muyuyuq huch’uytuku k’umu rumiwan kachkan, chaytaqa Columbus sutiwan reqsinku. Chay patakachaq huk sapaq kayninqa kaymi: NASApa MRO satilitenpa CRISM nisqa llamk’anawanqa allin tawqasqa pachakunan tariykun, chaykunapin kachkan yakuyuq sulfatos, t’uru qhochas hinataq ichapas jarosita nisqapas. Iskayninmi Cristóbal Colón sutiyuqmanta sutichasqa.

Hinallataq Columbus sutiwanmi reqsisqa kachkan huk yachay wasi, Ch’askapura Hatun Wasi (Estación Espacial Internacional) nisqap huknin kaqnin. Chaytaqa Europa Ch’askapura Wasipa aswan hatun qullqiwannan chay Wasiman churaykusqan kasqa. Ispañamanta paqarisqa runakunap sayarinanqa Inti Tiksimuyunchispi Plutón ch’askakama chayan, chaypin kachkan Montes Elcano nisqa, chay hatun urqukunaqa chay ch’askap urayninpi huk suyus. Waranqa iskay pachak isqon chunka isqon watamantan chay urqukunaqa hatun runa Juan Sebastián Elcano sutita apan.

Tukukuyllapiñataq, huk yachayqa ancha kusikuymi noqaqpaqpas kikillaypaqpas yachaypaqpas, chaytaqa ñawpaq-paqarinan tupaywanmi rikuchikun. Peru llaqtapi kaq Arequipa hatun llaqtaqa, maypiña waranqa isqon pachak soqta chunka soqta watapi Mario Vargas Llosa, qillqaq, Premio Nobel de Literatura chaskiq, paqarimurqan, chaypim Chunka kaq Congreso Internacional de la Lengua Española (CILE) nisqa huñunakuyta chaskikun, chunka tawa chunka qanchis p’unchawkama Octubre killapi.

S.M. Felipe VI Reymi, Dina Boluarte Peru suyup umalliqninwan kuska, chay huñunakuypa qallariyninpi umallin. Mana ancha riqsisqa hinachu rikch’akuptinpas, Arequipaqa huk k’iti kachkallantaq, maypiñataq Marte ch’askata qhawarinapaq allpa rikch’aqkunata (análogos planetarios) La Joya ch’in pampapi Pichu Pichu nina urqupiwan ñawpaqman churasqanchis. Aswan kikiypaq kaqpin ichaqa, Peru yachayniyuq runakunaqa Arequipapi huk yachay wasita Laboratorio Martínez Frías de Astrobiología nisqata sutiywan k’umuykukuyninkuwan sutichawarqanku. ¿Ichaqa kay Hispanidad sutichakuypa pachakunapura tupayninmantaqa, aswan rikuypaq, aswan sunqunchista hap’iq qhawarinanchu kanman?

Kay qillqasqaytaqa chunka huk Octubre p’unchawpin tukuni, chay p’unchawmi ancha sumaq raymikuna kanqa manallataqmi kikin suyunchispiñachu, aswanpas llapa Hispanoamérica suyupipas hinallataq Estados Unidos suyupipas. Kikinchuqa kaymi: aswan achkanmi hukllawayku mana rak’iwaykuchu, aswan achkanmi huk simillantawanpas hukllawayku. Llapanchismi huk sapita huk kikin kaytawanmi rakinchinchis, chayqa achka llimpiyuqmi, ch’ampayninwan hukniraq kaypi tiyan, chay mestizajeqa pachak wata ñawpaqmanta hamuspa, kunan pachaq sapan kayninchiqta sumaqllataq sinchiqchachin. Hispanidad nisqaqa paqarinanmanmi kawsay kallpawan k’ancharin, chaymi llapa pachakunapi kan, yachay pachakunapipas, España suyumantawan América suyumantawan cosmos nisqakama

AÑAY PAY SUNQULLAY

Ñawpaqtaqa, anchatam agradecekuyta munani José Adserias sutiyuq runata, kay k’itipi qillqanaypaq ancha munayta wawqichaykuwasqanmanta. Hinallataq, ancha gracias llapa yachaq masikunaymanpas, paykuna mana kaptinqa manam atichu kay pachapura allpa yachay (geología planetaria) wan astrobiologíawan tupaq ancha achka yachaykunata rikuchiyta.